Đổi mới cách tiếp cận "lưới an sinh"
Theo thống kê, đến hết năm 2024, số người tham gia BHXH tự nguyện gần 2,3 triệu người (chiếm khoảng 4,8% lực lượng lao động). Dù con số này có tăng qua các năm nhưng vẫn còn rất khiêm tốn. Chính vì vậy, để tăng diện bao phủ lưới an sinh xã hội chúng ta còn rất nhiều việc phải làm. Theo ông Lê Duy Bình - Giám đốc Economica Việt Nam, hiện có một bộ phận lớn lao động không có quan hệ lao động được thể hiện qua hình thức hợp đồng lao động có tính ổn định, dài hạn. Đồng thời, những lao động có trình độ, kỹ năng nghề cao, lao động trên các nền tảng công nghệ sẽ ngày càng đông đảo về số lượng. Do đó, cách tiếp cận về lao động phi chính thức cần được thay đổi theo hướng áp dụng các biện pháp để họ tham gia BHXH và bảo vệ quyền của lao động mà không cần áp dụng tiêu chí là họ phải có hợp đồng lao động.
 |
| Được hưởng chính sách hưu trí là mong muốn của mọi lao động. |
Theo lý giải của ông Bình, đây chính là việc chính thức hóa lao động phi chính thức bằng biện pháp tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ mà không cần phải chuyển họ vào khu vực kinh tế chính thức. "Với giải pháp này, cách tiếp cận của ngành BHXH cần tiếp tục được đẩy mạnh theo hướng phục vụ người tham gia BHXH với các sản phẩm, chế độ lợi ích phù hợp hơn, hấp dẫn hơn và đa dạng hơn. Đổi mới tư duy, cách thức phục vụ, chế độ BHXH, sản phẩm và dịch vụ BHXH sẽ là nền tảng để mở rộng mức độ tham gia BHXH tự nguyện và bắt buộc", ông Lê Duy Bình phân tích.
Theo ông Bình, các đối tượng có thu nhập thấp, đối tượng bảo trợ xã hội, lao động tự làm thu nhập thấp tiếp tục được Nhà nước hỗ trợ để tham gia BHXH tự nguyện. Điều này góp phần đóng góp cho việc mở rộng diện tham gia BHXH, nâng cao tính chính thức của những lao động tự làm và giúp họ tham gia thị trường lao động với vị thế được bảo vệ tốt hơn bởi "lưới an sinh xã hội". Để làm được điều này, cách thức tiếp cận để mở rộng lao động chính thức cần theo nguyên tắc có tính hệ thống và cần có sự vào cuộc của nhiều bộ, ngành cũng như các văn bản pháp luật của nhiều ngành khác.
Từng công tác tại Trường Cao đẳng Công nghiệp Sao Đỏ, bà Nguyễn Thị Huệ (phường Tứ Minh, TP. Hải Phòng) có hơn 11 năm tham gia BHXH bắt buộc. Khi đến tuổi nghỉ hưu, bà đứng trước quyết định khó khăn là rút BHXH một lần để có ngay một khoản tiền lớn như nhiều đồng nghiệp hay tiếp tục đóng BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng lương hưu hàng tháng. Việc lựa chọn tiếp tục đóng BHXH tự nguyện với bà Huệ là một thử thách, bởi bà sẽ cần đóng một khoản tiền khá lớn, lên đến hơn 100 triệu đồng (cách đây 6 năm) để bù đắp hơn 8 năm còn thiếu. Sau khi được sự tư vấn kỹ lưỡng từ cán bộ BHXH cùng sự động viên của người thân, bà Huệ đã quyết định đóng BHXH tự nguyện một lần. Quyết định này giúp bà hoàn thành đủ 20 năm đóng BHXH (bà Huệ đóng BHXH tự nguyện trước thời điểm ngày 1/7/2025 khi Luật BHXH năm 2024 có hiệu lực).
 |
BHXH tỉnh Ninh Bình tuyên truyền cho người lao động tại các siêu thị, cửa hàng về các chính sách BHXH tự nguyện. |
Sau 6 năm hưởng lương hưu, bà Huệ cho rằng, quyết định đóng tiếp BHXH tự nguyện để hưởng lương hưu là lựa chọn hoàn toàn đúng đắn. Giờ đây, mỗi tháng bà Huệ nhận lương hưu đều đặn khoảng 3,5 triệu đồng, lại thêm thẻ BHYT được cấp miễn phí với mức hưởng lên đến 95%. Số tiền lương hưu tuy không quá lớn nhưng đảm bảo cho bà cuộc sống ổn định, an tâm về lâu dài mà không phải nhờ cậy con cái. "Ở tuổi xế chiều, không lệ thuộc con cái là niềm hạnh phúc. Thêm nữa nếu có đau bệnh thì BHYT phụ chi trả chi phí, đỡ đần gia đình rất nhiều. Thật ra đâu có ai muốn mình bệnh nhưng tuổi già sao tránh được, rồi xui rủi tai nạn không biết đâu mà tính", bà Huệ chia sẻ.
Tạo niềm tin để thu hút lao động tham gia BHXH
Nhận định vấn đề cốt lõi để khuyến khích lao động phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện không nằm hoàn toàn ở các yếu tố thủ tục hay công nghệ số nên bà Nguyễn Thị Hoài Lê - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới kiến nghị chính sách căn bản cần tập trung vào hai yếu tố then chốt đó là đảm bảo mức tiền lương, tiền công hợp lý và củng cố niềm tin của lao động phi chính thức vào các chế độ an sinh xã hội. Hiện tại, nhiều người lao động vẫn còn hoài nghi về hiệu quả của việc đóng BHXH tự nguyện khi họ chứng kiến thực tế là một bộ phận lớn người về hưu, đặc biệt là những người từng có mức lương thấp hoặc về hưu sớm đang nhận mức lương hưu rất khiêm tốn (chỉ khoảng 3 - 5 triệu đồng/tháng). Mức này có thể tạm đủ sống ở khu vực nông thôn nhưng lại quá thấp để đảm bảo chất lượng cuộc sống cơ bản tại thành thị.
"Chính điều này tạo ra một rào cản nhận thức lớn đó là tại sao phải hy sinh gần 1/4 thu nhập hiện tại trong hàng chục năm để rồi tương lai vẫn không được đảm bảo bằng một mức lương hưu đáng tin cậy? Sự cân nhắc và lựa chọn này là hợp lý, bởi họ không thể chấp nhận đánh đổi sự ổn định ngắn hạn để lấy một sự đảm bảo dài hạn còn mơ hồ. Do đó, vấn đề không chỉ là nâng cao nhận thức. Nó là một bài toán phức tạp đòi hỏi phải giải quyết đồng thời nhiều mặt", bà Lê đưa ra quan điểm.
 |
| BHXH TP Hà Nội tuyên truyền chính sách BHXH tự nguyện theo nhóm nhỏ tại hộ gia đình. |
Từ quan điểm trên, bà Lê cho rằng, cần thiết phải cải thiện thu nhập thực tế để người lao động có khả năng tài chính để trích nộp BHXH tự nguyện. Bên cạnh đó, cũng cần phải tăng sự hấp dẫn của lương hưu bằng việc có cơ chế hoặc chính sách bổ sung để đảm bảo mức lương hưu tối thiểu đủ sống, đặc biệt ở các khu vực đô thị. Sự đảm bảo về chất lượng cuộc sống khi về già theo vị chuyên gia là yếu tố quyết định để người lao động tin tưởng và sẵn sàng tham gia.
Nghị quyết số 28-NQ/TW về cải cách chính sách BHXH xác định mục tiêu đến năm 2030 có 60% lực lượng lao động trong độ tuổi lao động tham gia BHXH. Trong đó, nông dân và lao động phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện phải chiếm 5% lực lượng lao động trong độ tuổi. Luật BHXH năm 2024 đã bám sát 5 định hướng đã được thông qua là xây dựng hệ thống BHXH đa tầng, linh hoạt; mở rộng diện bao phủ đối tượng tham gia; mở rộng diện bao phủ đối tượng thụ hưởng BHXH (lương hưu, trợ cấp BHXH hằng tháng và trợ cấp hưu trí xã hội); bổ sung nội dung quy định quản lý thu, đóng BHXH; đa dạng hóa danh mục, cơ cấu đầu tư Quỹ BHXH theo nguyên tắc an toàn, bền vững, hiệu quả.
Theo đánh giá của ông Lê Đình Quảng- nguyên Phó Trưởng ban Chính sách Pháp luật (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), định hướng của chúng ta là mở rộng đối tượng tham gia BHXH, tiến tới BHXH toàn dân. Thực tế hiện nay, số lượng đối tượng tham gia BHXH rất thấp, đặc biệt ở khu vực phi chính thức. Để lao động phi chính thức không bị "lọt lưới an sinh" cần xóa bỏ dần khoảng cách giữa lao động chính thức và lao động phi chính thức bằng cách thay đổi cơ cấu lao động theo hướng giảm dần lao động phi chính thức chuyển sang khu vực lao động có quan hệ lao động thuộc nhóm tham gia BHXH bắt buộc; có chính sách mở rộng chính sách BHXH, nhất là BHXH tự nguyện.
