Tại Việt Nam, một khoảng trống lớn vẫn tồn tại khi hàng triệu lao động phi chính thức thiếu vắng sự bảo vệ từ các chính sách an sinh xã hội. Vì thế, việc thu hẹp khoảng cách an sinh xã hội thông qua chính sách BHXH cho nhóm lao động này đã trở thành yêu cầu cấp bách...
Chênh vênh lao động “4 không”
Theo báo cáo của Cục Thống kê, tỷ lệ lao động có việc làm phi chính thức của Việt Nam năm 2024 là 64,6%. Nếu so với năm 2021, tỷ lệ này giảm nhẹ, 68,5% với 33,6 triệu lao động. Lao động phi chính thức của Việt Nam không chỉ làm việc trong khu vực phi chính thức mà còn làm việc khá đông trong khu vực chính thức. Năm 2024, Việt Nam có khoảng 4,5 triệu lao động phi chính thức trong khu vực chính thức, trong đó 56,1% nằm trong hộ sản xuất kinh doanh cá thể và 31,5% là trong các doanh nghiệp tư nhân.
Dù làm công việc nặng nhọc nhưng phần lớn lao động phi chính thức lại không được lưới an sinh bảo vệ.
Các chuyên gia cho rằng, đối với một quốc gia có dân số đông và nền kinh tế phát triển thấp như Việt Nam, việc làm phi chính thức là một phần không thể thiếu, góp phần quan trọng giải quyết việc làm, tạo thu nhập cho NLĐ. Mặc dù tình trạng phi chính thức tác động khá tiêu cực đến thu nhập, an toàn và sức khỏe của NLĐ nhưng đôi khi họ buộc phải làm để bảo đảm cuộc sống mưu sinh trong bối cảnh các điều kiện phúc lợi xã hội còn hạn chế hoặc thu nhập từ công việc chính thức không đủ chi trả sinh hoạt hàng ngày.
Cũng theo số liệu của Cục Thống kê, có tới 32,9% lao động phi chính thức đã làm công việc thiếu ổn định này từ 3 - 9 năm và 49,5% làm từ 9 năm trở lên. Họ là những người thợ hồ, tài xế xe ôm công nghệ hay những người đang ngày đêm bán sức khỏe tại các khu “chợ người”. Điểm chung lớn nhất không chỉ công việc nặng nhọc, thu nhập bấp bênh mà còn là sự thiếu vắng một “lưới an sinh” để bảo vệ khi tuổi già đang đến gần.
Gần đây, Nhà nước thực hiện chính sách BHXH tự nguyện và BHYT toàn dân đã tạo điều kiện cho mọi người được chăm sóc sức khỏe, được hưởng chế độ hưu trí và tử tuất. Đặc biệt, để khuyến khích lao động khu vực phi chính thức tham gia BHXH, BHYT, Luật BHXH năm 2024 đã bổ sung chế độ thai sản vào BHXH tự nguyện cũng như giảm thời gian đóng BHXH tự nguyện từ 20 năm xuống còn 15 năm nhằm giúp lao động tham gia BHXH muộn được hưởng lương hưu.
Tham gia BHXH tự nguyện, lao động tự do được hưởng những lợi ích thiết thực như: Được chi trả lương hưu hằng tháng khi đủ điều kiện theo quy định; có cơ hội tiếp cận với các chính sách khác như BHYT, chăm sóc sức khỏe, vay vốn ngân hàng để phát triển sản xuất… Lợi ích như vậy, nên nhiều lao động tự do đã quan tâm hơn đến việc tham gia BHXH tự nguyện, tránh những rủi ro và được hưởng những quyền lợi chính đáng mà chính sách này mang lại.
Tuy nhiên, với nhiều người lao động phi chính thức, việc trích tiền mỗi tháng để “mua” sự an toàn cho tương lai lại là một sự đánh đổi xa xỉ, thậm chí là bất khả thi. Bởi cuộc sống mưu sinh đã đẩy họ vào một lựa chọn đó là giữ lại thu nhập để chi tiêu cho hôm nay hay đầu tư cho lương hưu của ngày mai. Sự lựa chọn này không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn là thách thức lớn đối với việc đảm bảo an sinh xã hội toàn diện và công bằng tại Việt Nam.
Tham gia BHXH tự nguyện là giải pháp quan trọng đảm bảo cuộc sống lao động khi về già.
Anh Nguyễn Văn Hanh (xã Nam Thanh Miện, TP Hải Phòng) năm nay 35 tuổi và có đến 10 năm kinh nghiệm làm thợ xây. Suốt một thập kỷ gắn bó với nghề “chưa ráo mồ hôi đã hết tiền”, nhưng anh Hanh chưa bao giờ được ký hợp đồng lao động. Chủ thầu cũng không quan tâm đóng BHXH cho những lao động như anh. “Làm thợ xây chỉ mong mỗi ngày nhận đủ 300.000 đồng tiền công để trang trải cuộc sống, nên cũng không còn dư để mua thẻ BHYT hay BHXH tự nguyện. Chủ chỉ nhận chúng tôi vào làm vài ba tháng, khi xong công trình, họ lại nhận nhóm thợ khác, nên không ký hợp đồng lao động với bất cứ ai…”- anh Hanh chia sẻ.
Phận lao động “4 không” như anh Hanh không hiếm ở nhiều địa phương. Nhóm này thường có việc làm bấp bênh, thu nhập thấp, không có hợp đồng lao động, không được chi trả các chế độ phụ cấp và các khoản phúc lợi xã hội khác; mỗi khi đau ốm hay bị tai nạn lao động sẽ không được nhận bất cứ khoản hỗ trợ nào; khi hết tuổi lao động cũng không có lương hưu. Đáng chú ý, nhiều lao động tự do phải làm việc với cường độ cao, trong môi trường độc hại, nhưng thiếu các phương tiện bảo hộ lao động thiết yếu, thiếu kỹ năng an toàn vệ sinh lao động.
Cũng vì không có hợp đồng lao động, không tham gia BHXH, BHYT, nên ngoài công việc thiếu ổn định, thu nhập thấp, những lao động này còn ít có cơ hội tiếp cận với các dịch vụ an sinh xã hội, không được hưởng chế độ thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, khám sức khỏe định kỳ, tham gia đào tạo nâng cao tay nghề, huấn luyện kỹ năng an toàn lao động…
Vượt khó tham gia vào "lưới an sinh"
May mắn hơn anh Hanh, bà Trần Thị Linh (57 tuổi, xã Hà Bắc, TP Hải Phòng) trước đây là công nhân may, đã tham gia BHXH bắt buộc được 16 năm 4 tháng. Tháng 12/2023, bà Linh hết tuổi lao động, nghỉ việc tại công ty, nhưng thời gian đóng BHXH chưa đủ điều kiện để nhận lương hưu. Được cán bộ BHXH huyện Thanh Hà (cũ) tư vấn, bà Linh quyết định không thanh toán BHXH một lần mà tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện. Vì vậy, tháng 1/2024, bà Linh đã đóng liền 3 năm 6 tháng để đủ 20 năm tham gia BHXH và được giải quyết chế độ hưu trí. Nhận được quyết định hưởng BHXH với mức lương hưu hơn 2,2 triệu đồng/tháng, có thẻ BHYT để đi KCB, bà Linh rất vui. Bà Linh chia sẻ: “Số tiền lương hưu chưa phải là nhiều, nhưng sẽ hỗ trợ chi tiêu hằng tháng cho tôi khi về già, giảm gánh nặng cho gia đình và con cháu”.
Bà Nguyễn Thị Loan (bên trái) nhận quyết định hưởng lương hưu từ ngày 1/11/2025.
Cũng giống bà Linh, bà Vũ Thị Luyến (sinh năm 1966, phường Tứ Minh, TP Hải Phòng) đã có 11 năm 5 tháng đóng BHXH bắt buộc trước khi nghỉ hưu vào năm 2023. Được con hỗ trợ thông tin, bà tiếp tục đóng BHXH tự nguyện và đã nhận mức lương hưu hơn 2,4 triệu đồng/tháng. “Khoản lương hưu giúp tôi có nguồn thu ổn định chi trả sinh hoạt hằng tháng, mà không phải phụ thuộc vào con cháu. Tuổi cũng đã cao, lúc ốm đau, bệnh tật có BHYT đi KCB cũng yên tâm hơn”, bà Luyến chia sẻ.
Từ ngày 1/11/2025, bà Nguyễn Thị Loan (sinh năm 1969, phường An Dương, TP Hải Phòng) chính thức được hưởng lương hưu sau 16 năm 9 tháng kiên trì tham gia BHXH tự nguyện. Cộng thêm chính sách được giảm thời gian đóng tối thiểu từ 20 năm xuống còn 15 năm để được hưởng lương hưu theo Luật BHXH năm 2024 đã mở rộng cánh cửa hưu trí cho hàng triệu lao động tự do và đây quả thực là niềm vui lớn với người nông dân như bà Loan.
Là hội viên Hội Phụ nữ, từ năm 2009, sau khi được nghe tuyên truyền về chính sách BHXH tự nguyện, bà Loan quyết định tham gia BHXH. “Thời điểm bắt đầu tham gia BHXH còn khó khăn lắm, tôi làm nông nghiệp, không có nhiều tiền dư giả. Thế nhưng, cứ nghĩ đến tuổi già nên dù ít hay nhiều, tháng nào tôi cũng cố gắng dành dụm để tham gia BHXH tự nguyện”, bà Loan chia sẻ.
Nguyệt Hà
