Lao động khu vực phi chính thức là một trong những nhóm lao động yếu thế trên thị trường lao động do có nhiều nguy cơ rủi ro về việc làm, thu nhập, chưa được hưởng các chính sách, chế độ an sinh xã hội cơ bản. Nhóm lao động này đang phải chịu rất nhiều thiệt thòi do không được hệ thống pháp luật về lao động bảo vệ một cách đầy đủ.
Vai trò quan trọng trong nền kinh tế
Theo bà Bùi Thị An - Viện trưởng Viện tài nguyên, môi trường và Phát triển cộng đồng, ở Việt Nam, lao động phi chính thức chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng lực lượng lao động. Vì thế, vai trò quan trọng nhất và dễ nhận thấy của lao động phi chính thức là khả năng lấp đầy những khoảng trống lao động trong các ngành dịch vụ thiết yếu. Có thể nói, lao động phi chính thức là lớp nền tảng không nhìn thấy, cho phép tầng lớp lao động chính thức tập trung vào các hoạt động tạo ra giá trị cao.
Lao động phi chính thức đã tạo việc làm, thu nhập cho một bộ phận dân số.
Đơn cử với những người làm giúp việc. Họ giúp giải phóng thời gian cho các gia đình, đặc biệt là các lao động nữ trong khu vực chính thức, để họ có thể tập trung vào công việc và sự nghiệp, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế. Hay một bộ phận lao động phi chính thức như những người thu gom phế liệu (đồng nát) cũng đóng một vai trò quan trọng mà ít được công nhận đó là góp phần giải quyết vấn đề môi trường đô thị.
“Công việc của họ không chỉ để mưu sinh mà còn thực hiện thu gom, phân loại và tái chế rác thải ngay từ nguồn, giúp giảm tải gánh nặng cho hệ thống xử lý rác thải công cộng, vốn đang quá tải tại nhiều thành phố lớn. Đây là một đóng góp trực tiếp vào mục tiêu phát triển bền vững, giúp đô thị sạch hơn, giảm thiểu ô nhiễm và tạo ra chuỗi cung ứng nguyên liệu thô tái chế hiệu quả, mang tính kinh tế tuần hoàn”, bà Bùi Thị An chia sẻ.
Cùng với đó, lực lượng lao động phi chính thức đã cung cấp cơ hội việc làm, tạo thu nhập cho một bộ phận lớn dân số, qua đó giảm áp lực thất nghiệp và ổn định xã hội. Ở Việt Nam, quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa đã thu hồi nhiều đất nông nghiệp, khiến không ít người dân nông thôn mất đi sinh kế truyền thống. Do đó, lao động phi chính thức cung cấp một con đường mưu sinh cho những người không có đất, những người tận dụng thời gian nông nhàn hoặc chưa đủ điều kiện (thiếu bằng cấp, kỹ năng) để tham gia vào thị trường lao động chính thức.
Dòng lao động từ nông thôn ra thành thị, dù phi chính thức nhưng sẽ giúp phân phối lại lao động một cách tự nhiên, nơi mà cơ hội việc làm và thu nhập ở thành phố luôn cao hơn ở nông thôn. Từ đó, lao động phi chính thức trở thành cầu nối giúp chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang dịch vụ và công nghiệp.
… vẫn khó vận động tham gia “lưới an sinh”
Trong nhiều năm qua, dù Nhà nước đã có nhiều chương trình, chính sách khuyến khích người dân tham gia BHXH tự nguyện nhưng thực tế tỷ lệ lao động phi chính thức tham gia vào chính sách này vẫn còn thấp.
Năm 2022, nước ta có hơn 1,4 triệu người tham gia BHXH thất nghiệp (đạt tỷ lệ bao phủ 3,18% dân số). Năm 2023, con số này tăng lên khoảng 1,9 triệu người (4,09%); năm 2024 là gần 2,3 triệu người (4,8%) và dự kiến năm 2025 khoảng 2,9 triệu người tham gia BHXH tự nguyện. Mặc dù có sự tăng trưởng qua các năm nhưng số người tham gia BHXH tự nguyện vẫn còn khiêm tốn so với tổng số lao động.
Cơ quan BHXH tổ chức các chiến dịch tuyên truyền, vận động lao động tham gia BHXH tự nguyện.
Kết quả khảo sát năm 2024 của TS. Nguyễn Thị Thanh Thủy và ThS. Nguyễn Thị Thu Hiền (Học viện Phụ nữ Việt Nam) với 192 phụ nữ di cư tại TP. Hà Nội cho thấy tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện còn rất thấp, chiếm chưa đầy 20% (chỉ 38 người tham gia). Đáng chú ý, khảo sát cũng chỉ ra sự thiếu hụt lớn của nhóm đối tượng về nhận thức chính sách.
Theo đó, chỉ 5,2% số người biết rõ mức đóng BHXH tự nguyện; 15,1% hiểu rõ đối tượng tham gia và chưa đến 20% nắm được quy định về trợ cấp thai sản. Dù nhóm phụ nữ trẻ thường có hiểu biết đầy đủ hơn, song nhìn chung mức độ nắm bắt thông tin vẫn còn thấp. Không những thế, nhóm đối tượng này còn gặp nhiều rào cản khi muốn tham gia BHXH tự nguyện. Cụ thể, khó khăn lớn nhất là thiếu thông tin (54,7%), tiếp theo là thu nhập thấp và bấp bênh (29,7%). Ngoài ra, thủ tục hành chính còn rườm rà (28,1%) và 17,2% cho biết họ hạn chế về kỹ năng sử dụng công nghệ.
Đáng chú ý, trong nhóm đối tượng được khảo sát, phần lớn có điện thoại thông minh và thường xuyên sử dụng Internet nhưng việc khai thác các kênh chính thức như ứng dụng VssID lại rất ít. Điều này cho thấy khoảng cách lớn giữa “khả năng có thiết bị” và “khả năng thực sự tham gia”, khiến cho họ dù có nền tảng công nghệ nhưng vẫn chưa tìm thấy sự an tâm để gắn bó với BHXH tự nguyện.
Còn theo bà Nguyễn Thị Hoài Lê - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới, việc nhiều lao động phi chính thức, đặc biệt là phụ nữ chưa tham gia hoặc hưởng lợi ích từ các chính sách an sinh xã hội (cụ thể là BHXH tự nguyện) không nằm ở sự phức tạp của thủ tục hay xu hướng kinh tế mới mà là sự thiếu hụt và không ổn định trong thu nhập của họ. Mặc dù BHXH tự nguyện được thiết kế để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho nhóm lao động này nhưng tỷ lệ tham gia vẫn ở mức thấp. Theo quy định, lao động tham gia BHXH tự nguyện sẽ phải đóng ở mức 22% trên tổng thu nhập, thấp hơn đáng kể so với mức đóng BHXH bắt buộc qua doanh nghiệp (32%, trong đó người lao động đóng 10,5%). Tuy nhiên, chính mức đóng 22% lại trở thành rào cản quá lớn.
Việc trích ra gần 1/4 thu nhập để đóng BHXH tự nguyện là một gánh nặng tài chính không hề nhỏ đối với nhóm người vốn đã có thu nhập thấp và bấp bênh như lao động phi chính thức. Mặc dù mức 22% này được đánh giá là hợp lý và tương đương với mức đóng ở nhiều quốc gia khác (khoảng 22 - 24% thu nhập) nhưng nó không phù hợp với thực tế kinh tế của người dân Việt Nam trong phân khúc này. “Chính vì thế, trong trường hợp phải lựa chọn, người lao động buộc phải ưu tiên cuộc sống trước mắt (chi phí sinh hoạt, ăn uống, học hành) thay vì lo lắng dài hạn cho tuổi già. Họ hầu như không có khả năng tài chính để tạm gác lại 1/4 thu nhập của mình cho mục tiêu hưu trí, dù biết rằng lương hưu là điều cần thiết”, bà Nguyễn Thị Hoài Lê nhận định.
Đồng quan điểm, bà Bùi Thị An cũng cho rằng, chính yếu tố kinh tế, thu nhập tác động trực tiếp dẫn đến việc lao động phi chính thức ít mặn mà với các chính sách an sinh xã hội. Khoản tiền đóng BHXH tự nguyện bị coi là một khoản “chi phí” hơn là một khoản “tích lũy” hoặc “đầu tư” lâu dài. Mặc dù mức đóng BHXH tự nguyện đã rất linh hoạt nhưng với người thu nhập quá thấp, kể cả mức đóng tối thiểu cũng sẽ là một gánh nặng lớn.
Ngoài ra, phần lớn lao động phi chính thức cho rằng, các quyền lợi từ BHXH tự nguyện như lương hưu chỉ nhận được sau nhiều năm đóng (hiện tại là 15 năm). Điều này khiến họ không cảm nhận được lợi ích trước mắt, nhất là khi đem so sánh với các rủi ro có thể xảy đến ở tương lai gần (ốm đau, mất việc). Không những thế, tính chất công việc và những rào cản về chính sách cũng là một trong những yếu tố chưa kéo người lao động đến gần với các chính sách an sinh xã hội.
“Lao động phi chính thức thường thay đổi chỗ làm, nơi ở hoặc nghề nghiệp. Điều này gây khó khăn cho việc duy trì đóng phí liên tục và quản lý hồ sơ BHXH. Khác với lao động chính thức được doanh nghiệp đóng BHXH bắt buộc, lao động phi chính thức phải tự chịu trách nhiệm hoàn toàn, không có sự giám sát, nhắc nhở hoặc hỗ trợ từ bên thứ ba”, bà Bùi Thị An chia sẻ.
Nguyệt Hà
