Lực lượng lao động phi chính thức luôn đóng vai trò thiết yếu trong sự phát triển của nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên, chính sự đa dạng, thiếu ổn định về thu nhập và tính chất công việc đã khiến nhóm lao động này luôn nằm ngoài “lưới an sinh”. Vì vậy, việc cấp thiết lúc này là làm sao để nhóm lao động này tham gia vào hệ thống an sinh, đặc biệt là tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện.
Cần hóa giải các vướng mắc
Hình ảnh dòng người rời bỏ thành phố trở về quê tìm việc làm vào thời điểm đại dịch COVID-19 bùng phát tại Việt Nam khó có thể xóa nhòa trong tâm trí nhiều người. Cú sốc do đại dịch gây ra tác động mạnh và cho thấy rõ hơn tình trạng bấp bênh của nhóm lao động phi chính thức - khu vực có việc làm thiếu ổn định, thu nhập thấp, không có hợp đồng lao động hoặc có nhưng không được đóng BHXH bắt buộc, không được chi trả các chế độ phụ cấp và các khoản phúc lợi xã hội khác…
Còn nhiều lao động trong các hợp tác xã chưa được tham gia BHXH.
Trong khi đó, mặc dù Việt Nam đã có nhiều chương trình, chính sách khuyến khích người dân tham gia BHXH tự nguyện, song tỷ lệ lao động khu vực phi chính thức tham gia chính sách này vẫn đạt thấp, thậm chí có đến 90% lao động phi chính thức không tham gia bất kỳ loại hình bảo hiểm nào. Cụ thể: Năm 2022 có hơn 1,4 triệu người tham gia BHXH tự nguyện, đạt tỷ lệ bao phủ 3,18% dân số; năm 2023 tăng lên khoảng 1,9 triệu người, đạt tỷ lệ bao phủ 4,09%; năm 2024 tăng lên 2,56 triệu người, đạt tỷ lệ bao phủ 5,42% và dự kiến năm 2025 sẽ có 2,9 triệu người.
Theo đánh giá, số lao động phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện thấp một phần do thu nhập của bấp bênh, không ổn định nên thường chú trọng đến những nhu cầu trước mắt, chứ chưa quan tâm đến việc lo cho tương lai. Đồng thời, nhóm này còn tâm lý trông chờ vào sự bao cấp của Nhà nước và còn tâm lý “trẻ cậy cha, già cậy con”. Họ chưa hình thành được văn hóa đóng - hưởng, tức là tự bảo đảm an sinh xã hội thông qua tích lũy, đóng góp khi trẻ để hưởng thụ khi già.
Bên cạnh đó, hiện mức hỗ trợ của Nhà nước chưa tạo được “cú hích” khuyến khích người dân tham gia BHXH tự nguyện. Điều kiện về thời gian đóng BHXH để hưởng lương hưu dù đã giảm xuống còn 15 năm nhưng nhiều người vẫn chưa mặn mà; chế độ BHXH tự nguyện còn ít nên chưa tạo sự hấp dẫn…
Tuy nhiên, đây mới chỉ là “bề nổi” của vấn đề. Theo phân tích của ông Giang Thanh Long - Giảng viên cao cấp Trường Kinh tế và Quản lý công (Đại học Kinh tế Quốc dân), việc tham gia BHXH tự nguyện của lao động khu vực phi chính thức không chỉ được quyết định bởi vấn đề thu nhập thấp hay việc làm bếp bênh. Với những hộ gia đình có lao động phi chính thức mà có nhiều con đang trong độ tuổi đi học, nếu càng có nhiều con thì xác suất tham gia BHXH tự nguyện càng ít.
Bên cạnh đó, nếu số người trong hộ gia đình tham gia BHXH cao, thì xác suất không tham gia BHXH sẽ thấp hơn. Điều đó có nghĩa, các thành viên trong gia đình có ảnh hưởng rất lớn tới việc quyết định tham gia hay không tham gia của lao động phi chính thức.
Tuyên truyền chính sách BHXH tự nguyện cho lao động tự do chạy xe xích lô tại Hội An.
Hiện nay, Nhà nước đã có những chính sách hỗ trợ người dân tham gia BHXH tự nguyện như hỗ trợ 50% kinh phí cho người thuộc hộ nghèo, cư trú tại xã đảo hoặc đặc khu; 40% cho người thuộc hộ cận nghèo; 30% cho người dân tộc thiểu số và 20% cho các nhóm đối tượng khác. Song, mức hỗ trợ này vẫn chưa đủ lực để thu hút lao động phi chính thức tham gia vào hệ thống BHXH. Bởi mức hỗ trợ gần như cố định trong một cái chuẩn và cái chuẩn này rất ít thay đổi - chuẩn nghèo. Và chuẩn nghèo nếu thay đổi lại liên quan đến hàng triệu người đang thụ hưởng các chính sách khác nhau.
Cũng theo phân tích của ông Giang Thanh Long, nhiều khi nhóm người cần được hỗ trợ lại “vô hình” trong các chính sách - điều được các chuyên gia hay gọi là “nhóm ở giữa mất tích”. Bởi, họ không phải nhóm nghèo mà cũng không giàu. Họ lửng lơ ở giữa - không nhận được những hỗ trợ như người nghèo nhưng cũng không có đủ tiềm lực để tự đóng BHXH vì còn phải cân nhắc nhiều vấn đề. Do đó, việc tìm ra được những vấn đề liên quan đến những NLĐ như vậy rất quan trọng. “Chúng ta cần có tác động từ nhiều phía để tạo ra một môi trường khiến NLĐ thấy rằng việc tham gia BHXH là điều hết sức cần thiết, không chỉ cho họ mà thậm chí cho các thế hệ tiếp theo”, ông Long nói thêm.
Chính sách phù hợp để thúc đẩy lao động tham gia BHXH tự nguyện
Bên cạnh việc tìm đúng đối tượng để tác động, sự đồng bộ của chính sách cũng là điều rất quan trọng trong thực hiện BHXH. Theo bà Phạm Thị Thu Lan – nguyên Phó Viện trưởng Viện Công nhân và Công đoàn (nay là Viện Chiến lược và chính sách Mặt trận), chúng ta cần phải có một chính sách toàn diện cho vấn đề này. Theo đó, các chính sách về xóa đói giảm nghèo là các chính sách cần phải tiếp tục được thúc đẩy, thông qua tạo việc làm cho NLĐ và việc làm này phải là việc làm có chất lượng, đảm bảo thu nhập, có các hỗ trợ về vấn đề vay vốn cho lao động phát triển kinh tế tư nhân, kinh tế gia đình. “Hiện nay, khu vực lao động chính thức đã có chính sách thu nhập tối thiểu thông qua chính sách tiền lương tối thiểu. Nhưng chúng ta cần phải xây dựng một chính sách thu nhập tối thiểu cho tất cả mọi người”, bà Lan phân tích.
Viên chức BHXH tỉnh Cao Bằng tuyên truyền chính sách BHXH theo nhóm nhỏ tại hộ gia đình.
Theo bà Bùi Thị An - nguyên Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, chính sách, pháp luật BHXH hiện nay đã tốt hơn, nhưng thực tế vẫn chưa đạt được mục tiêu bao phủ BHXH. Do đó, chúng ta cần thiết kế chính sách BHXH sao cho hấp dẫn hơn. Đặc biệt, cần truyền thông thay đổi tâm lý của người dân khi tham gia BHXH, nhất là trong việc đóng-hưởng. “Chính sách nào cũng cần đáp ứng tính khả thi. Bởi, với nhóm chưa tham gia BHXH có thu nhập bấp bênh, thì mối quan tâm thường là vấn đề trước mắt như lấy gì chi tiêu cho hôm nay, đầu tư cho con cái trước… chứ không phải là câu chuyện của 15 năm sau được hưởng gì. Ngoài việc thiết kế các gói ngắn hạn, mức đóng - hưởng phù hợp thì việc xây dựng chính sách cần hướng tới sự phát triển bền vững. Nhà nước có thể tăng cường chính sách hỗ trợ tạo việc làm, tăng thu nhập cho NLĐ, từ đó giúp họ ổn định cuộc sống để có tiền tham gia BHXH tự nguyện”, bà An phân tích.
Dưới góc độ khác, ông Giang Thanh Long cho rằng, Luật BHXH không thể đứng độc lập mà có quan hệ với tất cả các ngành khác trong nền kinh tế, từ tài chính cho đến dân số. Chính vì vậy, cần xác định mở rộng diện bao phủ BHXH để người dân được hưởng lợi sau này. Đồng thời, hỗ trợ chuyển dịch thị trường lao động từ phi chính thức sang chính thức; hỗ trợ trợ mức đóng BHXH tự nguyện.
Thực tế cho thấy, lao động chính thức đang được bảo vệ chắc chắn bởi các chế độ ngắn hạn và dài hạn - những chế độ này tiếp tục được đảm bảo. Trong khi đó, lao động phi chính thức vốn “rất mong manh” về thu nhập và các vấn đề khác thì lại chỉ được thụ hưởng chế độ dài hạn là hưu trí và tử tuất và được hưởng trợ cấp thai sản (mức 2 triệu đồng/người). Chính vì thế, chính sách cần đồng bộ với cơ chế khuyến khích, tạo niềm tin để người lao động tham gia. Bởi thực tế đã cho thấy, việc tham gia BHXH tự nguyện ở khu vực phi chính thức cũng không chỉ được quyết định bởi vấn đề thu nhập thấp, việc làm bấp bênh, mà cần nhìn nhận ở nhiều khía cạnh để đưa ra chính sách phù hợp và thúc đẩy người tham gia BHXH tự nguyện.
Nguyệt Hà
